Klasik Türk mimarlık ve şehirciliği üzerine bir düzine kitap ve yüzlerce makale yayımlayan arkeolog mimar Albert Gabriel, 1883’te Fransa’nın Haute Marne şehrinin Cerizieres kasabasında ünlü bir mimarın oğlu olarak dünyaya geldi. Ulusal Güzel Sanatlar Okulu’nda Mimarlık Sorbon’da Edebiyat öğrenimi gören Gabriel, Paris Üniversitesi’nde edebiyat, Sorbon’da mimarlık doktorası yaptı. 1923’te doçent olan Albert Gabriel 1925’te Strazburg Üniversitesi’ne Sanat Tarihi profesörü atandı. Daha sonra College de France’da “Doğu İslam Sanatları Tarihi” profesörü olan Gabriel, bu görevi emekli olana kadar sürdürdü.
Alber Gabriel meslek hayatının ilk yıllarında, İran, Mısır, Suriye ve Yunanistan’da kısa süreli arkeolojik kazı çalışmaları yaptı. 1926’da Türkiye’ye gelen Gabriel, verimli meslek hayatının tamamını klasik Türk mimarlık ve şehirciliğini araştırarak geçirdi. Türk sanatı ve şehircilik tarihine katkılarından dolayı Türk Tarih Kurumu Şeref Üyesi seçilen Gabriel’e, Ankara Üniversitesi şeref Profesörlüğü, İstanbul Üniversitesi şeref doktorası, İstanbul ve Bursa şehir meclislerince fahri hemşeri unvanı verildi.
Gabriel, Anadolu’da çeyrek asır süreyle heyecanla sürdürdüğü geniş kapsamlı araştırmalarda ortaya koyduğu eserleriyle Türkiye’de anıt arkeolojisinin kurucusu kabul edilmektedir.
Alber Gabriel üzerine yapılan akademik çalışma yok denecek kadar azdır. Bu kısa denemede, ağırlıklı olarak arkeolog mimarın kendi araştırma ve yayınlarından yararlanılarak, Türkiye’de Şehir Tarihi araştırmalarına katkısı üzerinde durulacaktır.
Semavi Eyice, Gabriel’ın kitap ve makale olarak yayımlanan araştırma ve incelemelerinin geniş bir listesini hazırlamıştır. Semavi Eyice’nin tespitine göre, Gabriel Türkiye’deki ilk çalışmasını 1926’da İstanbul camileri üzerine yaptı. Fatih’ten 30, Eyüp’ten 5, Galata’dan 3, Üsküdar’dan 4 olmak üzere toplam 42 camiyi inceleyen Gabriel, 6 ana tip cami olduğunu tespit etmiştir. İstanbul camilerini tipleri bakımından bir senteze tabi tutan bu çalışma, bugün artık bazı bakımlardan eksik veya hatalı görülse bile, İstanbul’un cami mimarisi üzerine yapılan ilk deneme olması bakımından değerini korumaktadır.
Gabriel’ın Rodos’ta başlayan kale merak ve ilgisi Türkiye’deki şehir araştırmalarında devam etmiştir. Diyarbakır, Kayseri, Mardin, Urfa ve İstanbul’un Boğaziçi Kalelerini dönemlerine göre yapılan ilavelerle ayrıntılı olarak inceleyen Gabriel’ın araştırmaları içinde Diyarbakır Kalesi ile Boğaziçi Hisarlarının özel bir yeri vardır.
Diyarbakır anıtlarını bütünsel anlamda ele alarak yerinde inceleyen ilk araştırmacı olan Gabriel, giriş ve 8 bölümden oluşan Diyarbakır çalışmasının 6 bölümünü kaleye ayırmıştır. “Yakın doğuda ayakta kalan savunma yapılarının, en önemlisi” olarak gördüğü kaleye hayranlık duyuyordu. 1930-31 yıllarında, “boğucu sıcaklarda şehre hava akımı sağlamak” gerekçesiyle surların yıkımına başlandığında, Gabriel Ankara’ya telgraf çekerek ve kapsamlı bir dosya ileterek surların yıkılmasına engel oldu.
Gabriel çalıştığı şehrin ve anıtların değişik yönlerden fotoğraflarını çeker veya yol arkadaşlarına çektirmeyi ihmal etmezdi. Hangi fotoğrafların kim tarafından çekildiği belirtilmediği için, bugün hepsi birden Gabriel koleksiyonu içinde değerlendirilmektedir. Anıtların çok yönden çekilen geniş açılı fotoğrafları ve şehrin panoramik görüntüleri dönemin kesin belgeleri niteliğindedir.
Urfa’da olduğu gibi zorlandığı durumlarda bazen kuşbakışı fotoğrafları plan altlığı olarak kullanmıştır. Diyarbakır Kalesi’ni hayranlıkla anlattığı gibi, Bursa’nın bazı sokaklarını da şiirsel ifadelerle tanımlamış ve benzersiz fotoğraflarını çekmiştir. Gabriel’in fotoğrafları şehirlerin bütün halinde görünümlerinin olduğu kadar, anıtların günümüzde kaybolan bölümlerinin de varlığını kanıtlayan belgelerdir. (Karatepe, 2021:17-24)
Albert Gabriel ve Bazı Eserleri
Albert Gabriel; Bir Türk Başkenti Bursa, Çev. Neslihan Er, Hamit Er, Aykut Kazancıgil, Osmangazi Belediyesi Yayını, Bursa 2010.
Albert Gabriel; Monuments Turk D’anatolie; Amasya-Tokat-Sivas, Edition de Boccard, Paris 1934.
Albert Gabriel; İstanbul Türk Kaleleri, Çev. Alp Ilgaz, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul (Tarihsiz).
Albert Gabriel; Monuments Turks D’anatolie: Niğde-Kayseri, Edition de Boccard, Paris 1931.
Alber Gabriel; Şarki Türkiye’de Arkeolojik Geziler, Çev. İdil Çetin, DİTAV Yayını, Diyarbakır 2014.
Albert Gabriel; Türkiye: Tarih ve Sanat Memleketi, Çev. Azra Erhat, Yapı ve Kredi Bankası Yayını, İstanbul 1954.
Albert Gabriel; Türkiye: Yüz Doksan Altı Fotoğraf, Vecihi Gök Kitabevi Yayını, İstanbul 1953.
Korkut E. Erdur; Albert Gabriel: Mimar, Arkeolog, Ressam, Gezgin, Yapı Kredi Yayınlar, İstanbul 2006. (Karatepe, 2021:25)
(Karatepe Şükrü ,Çok Dilli Çok Kültürlü Şehirler,Mardin Artuklu Üniversitesi Yayınları, Mardin, 2021)